AIIB - Viên ngọc trai đầu trong chuỗi “chiến lược phối hợp” của Trung Quốc (P1)

Tháng 9/2013, chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong chuyến công du đến Indonesia đã nhấn mạnh một “cộng đồng Trung Quốc – ASEAN khắng khít với vận mệnh chung”, cùng với đó đề xuất một “quan hệ đối tác hàng hải” trong nỗ lực nhằm xây dựng Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21.

Đây là khởi điểm về mặt ý tưởng cho việc Trung Quốc đưa ra sáng kiến “Một vành đai, Một con đường” (tức là Một vành đai kinh tế con đường tơ lụa và Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21) tại Hội nghị thượng đỉnh APEC 2014 tại Bắc Kinh với trọng tâm là kết nối một vùng không gian địa lý xuyên qua Âu-Á.

Lấy Trung Quốc ở vị trí trung tâm, kế hoạch kỳ vĩ này liên kết với các khu vực lân cận, bao gồm Trung Á, khu Viễn Đông của Nga, Đông Nam Á, và cuối cùng là thị trường châu Âu. Những hỗ trợ tài chính cần thiết sẽ do các thể chế tài chính do Trung Quốc dẫn đầu cung cấp. Trong đó đáng chú ý nhất là Quỹ Con đường tơ lụa và Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng Châu Á (AIIB). Nhiệm vụ của hai định chế này là sử dụng các công cụ tài chính để tạo nên các “quan hệ đối tác liên kết”.

Trong số nhiều dự án đầy tham vọng là hệ thống đường ray cao tốc 5000 km mà khi hoàn thành sẽ kết nối hơn 20 quốc gia châu Á. Bên cạnh đó, với trọng tâm là chính sách “ngoại giao cơ sở hạ tầng mới”, lãnh đạo Trung Quốc tiếp tục xúc tiến các kế hoạch trên phạm vi rộng lớn. Những đề xuất ít được nhắc đến hơn đã và đang đi vào thực hiện như “Hành lang kinh tế Trung Quốc – Pakistan” hay “Hành lang kinh tế Bangladesh-Trung Quốc-Ấn Độ-Myanmar”.

AIIB đang được các nhà quan sát đánh giá là một thành công trong cuộc chơi đa phương do Trung Quốc dẫn dắt. Chỉ dấu được nhắc đến nhiều nhất là sự tham gia “rầm rộ” của các nước, bất chấp sự phản đối từ Washington. Đến thời điểm này 57 quốc gia đã tham gia (trong đó 35 quốc gia là quốc gia sáng lập).

Với Trung Quốc, việc đề xuất các sáng kiến thường hướng đến hệ đa mục tiêu, nói cách khác, trong các sáng kiến này, các lợi ích kinh tế, chính trị, an ninh thường được lồng ghép với nhau thành một chỉnh thể. Việc đề xuất xây dựng “một hành lang một con đường” là một kế hoạch tổng thể mà chúng ta có thể gọi là một dạng “chiến lược phối hợp” (cooperative strategy) của Trung Quốc.

 Mô hình liên kết 3 tầng nấc được Trung Quốc thúc đẩy. Nguồn: VCES (2015)

Trong lĩnh vực kinh tế, AIIB có thể tạo ra tác động lan tỏa giúp Trung Quốc gia tăng ích lợi trong các mặt sau:

- Tăng cường đầu tư và lao động

- Gia tăng trao đổi thương mại

- Đẩy nhanh quốc tế hóa đồng Nhân dân tệ

- Tạo nên thế cạnh tranh với các định chế tài chính quốc tế hiện có

- Gia tăng áp lực lên các định chế tài chính quốc tế để cải thiện vị trí của Trung Quốc trong các tổ chức này

- Hình thành nên thị trường châu Á hướng tâm về Trung Quốc

Về đẩy mạnh đầu tư. Hiển nhiên AIIB tạo ra một cơ chế có thể giúp Trung Quốc tăng cường đầu tư vào cơ sở các quốc gia láng giềng nghèo khó hơn, mà không bị mang tiếng là “chủ nghĩa thực dân”. Chúng ta đều biết rằng, trong quá trình Trung Quốc mở rộng ảnh hưởng ra thế giới có nhiều quốc gia đã từ chối cấp phép cho các dự án đầu tư của Trung Quốc với nhiều lí do, nhưng đằng sau các lí do đó là việc các quốc gia này nhận thấy rằng ích lợi thực sự mà họ nhận được không lớn.

Trong khi thực hiện các dự án kinh tế, Trung Quốc thường đem lại mối lo ngại về vấn đề môi trường và xã hội cho quốc gia bản địa. Cơ sở hạ tầng, khai khoáng và năng lượng là những mục đầu tư chính của Trung Quốc, đặc biệt là tại các nước châu Phi và châu Á. Mô thức thường thấy là nhà đầu tư Trung Quốc rót tiền, cung cấp cả máy móc thiết bị lạc hậu cùng công nhân. Điều này gây ra lo ngại từ các nước sở tại về ô nhiễm môi trường, nạn thất nghiệp và vi phạm quyền lao động.

Chẳng hạn, chính phủ Myanmar đã đóng băng và hủy ba dự án gồm kế hoạch thủy điện Myitsone (3.6 tỷ USD), khai thác mỏ đồng Letpadaung (1 tỷ USD) và dự án đường sắt Vân Nam-Rakhine (20 tỷ USD). Mới đây nhất, đầu 2015, tham vọng “thành phố cảng” mới ở Colombo mang dấu ấn Bắc Kinh trị giá 1.5 tỷ USD cũng bị chính phủ Sri Lanka xét duyệt lại vì e ngại nhà thầu Trung Quốc không đáp ứng được tiêu chuẩn về môi trường.

Việc Trung Quốc tiến hành đầu tư thông qua một tổ chức tài chính quốc tế “trung gian” (AIIB hoặc Quỹ con đường tơ lụa) thay vì cho vay ODA có thể làm giảm bớt sự nghi ngại của các nước đi vay vốn. Đặc biệt, sự tham gia của 56 quốc gia khác khiến cho hoạt động của AIIB – trong dáng dấp của WB – giúp các nước sở tại dễ thông qua các dự án cơ sở hạ tầng mang tính “nhạy cảm” hơn.

Về gia tăng thương mại. Có thể thấy, khi kết nối về cơ sở hạ tầng được hoàn thiện, hoạt động thương mại và đầu tư sẽ thuận lợi hơn. Kết nối về cơ sở hạ tầng ở đây không chỉ gồm hệ thống hạ tầng cứng (đường cao tốc, đường sắt, bến cảng) mà còn gồm cả hạ tầng mềm (bao gồm năng lượng, thông tin, logistic ...). Sự kết nối đồng bộ hóa cả khu vực thành một mạng cơ sở hạ tầng có chung một chuẩn (standard) rõ ràng sẽ gia tăng mức độ trao đổi thương mại, dịch vụ (gồm cả lao động có tay nghề cao, du lịch, tài chính ...) giữa các nước châu Á.

Về thúc đẩy quốc tế hóa đồng Nhân dân tệ. Khi một cộng đồng kinh tế chung vận hành có hiệu quả, theo thời gian, nhu cầu về việc sử dụng một đồng tiền chung sẽ xuất hiện. Như vậy, có thể thấy, với viên gạch đầu tiên là AIIB và trọng tâm là lĩnh vực cơ sở ha tầng mục tiêu kinh tế khác không kém phần quan trọng là đẩy nhanh quá trình quốc tế hóa đồng Nhân dân tệ cũng được nhắm tới.

Điều này càng có cơ sở khi Bắc Kinh tuyên bố rằng họ sẽ đưa đồng Nhân dân tệ vào rổ tiền tệ được sử dụng trong AIIB nhằm phục vụ cho các khoản cho vay. Trung Quốc đồng thời cũng khuyến khích AIIB và Quỹ Con đường tơ lụa thành lập các quỹ tiền tệ đặc biệt để sử dụng các khoản vay bằng đồng Nhân dân tệ thông qua các định chế này. Trên thực tế, ngay từ khi đưa ra ý tưởng thành lập AIIB, các nhà phân tích đã đặt ra câu hỏi quan trọng đối với ngân hàng này trong việc nó sẽ sử dụng loại tiền tệ nào trong hoạt động của mình.

Ba giải pháp đã được đưa ra, bao gồm sử dụng đồng USD như đồng tiền chính; sử dụng đồng Nhân dân tệ; và sử dụng rổ tiền tệ của AIIB. Rõ ràng, việc sử dụng đồng USD sẽ có hiệu quả chi phí cao nhất và tiện lợi hơn, còn sử dụng đồng Nhân dân tệ sẽ đắt nhất và không thuận tiện. Nhưng Trung Quốc hiển nhiên không muốn xây dựng một định chế tài chính mới mà vẫn bị khóa chặt vào đồng USD.

Theo báo cáo của SWIFT, đồng Nhân dân tệ năm 2013 đã vươn lên trở thành đồng tiền thứ hai trên thế giới được sử dụng rộng rãi nhất trong thanh toán thương mại (với tỉ trọng gần 10% - tăng mạnh so với mức gần 3% của năm 2012).

Tỷ trọng các đồng tiền trong giao dịch thương mại thế giới 2012-2013 (%). Nguồn: SWIFT; Deutsche Bank (2014)

Số quốc gia kí kết SWAP với Trung Quốc cũng đã lên tới 23 quốc gia, với tổng số tiền kí kết là 3568 tỷ Nhân dân tệ (tương đương 600 tỷ USD). Tuy nhiên, do chưa tự do hóa tài khoản vốn, đồng Nhân dân tệ vẫn gặp khó khăn trong việc trở thành đồng tiền dự trữ quốc tế. Trong văn bản do chính phủ Trung Quốc công bố ngày 28/3/2015 về thúc đẩy thực hiện “một hành lang một con đường” [1], chính phủ nước này cũng kêu gọi và khuyến khích các nước nằm dọc theo hai con đường tơ lụa này mua trái phiếu chính phủ Trung Quốc được phát hành tại các thị trường hải ngoại đồng Nhân dân tệ (Renminbi offshore market).

(*) Bài viết có sử dụng kết quả hợp tác nghiên cứu giữa Chương trình Nghiên cứu Kinh tế Trung Quốc thuộc VEPR (VCES) và Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế (SCIS), Đại học KHXH&NV, ĐHQG TP.HCM

TS. Phạm Sỹ Thành

Theo BizLIVE.vn